Classicus, dichter, vertaler en bloemlezer Patrick Lateur (1949) had reeds de twee epen van Homeros ontsloten voor de hedendaagse lezer: de Ilias (2010), de Odyssee (2016). In 2024 voegt hij eerst alle zeven tragedies van Aischylos (bij Atheneum-Polak & van Gennep, 646 pagina’s) toe, en het onderhavige boek met drie tragedies van Sofokles: Koning Oidipous, Oidipous in Kolonos, en Antigone. Als vertaler is Lateur een professionele amateur. Dat wil zeggen: hij beheerst de brontaal volkomen, kent de historische context door en door – vandaar professioneel. Maar als hij moet gaan vertalen wordt hij amateur, liefhebber. Dan vertaalt hij niet technisch, academisch (voor collega’s) maar wil hij dat de teksten de mensen van vandaag aanspreken. Ze hebben hem namelijk zelf ook geraakt: “Ik hou van die oude stemmen die vandaag nog nieuw klinken. Vertalen is een vorm van ‘amare’. […] Een vertaler is een auteur. Ik vertaal wat ik graag lees en wat me dierbaar is.” (uit het opstel ‘De vertaler als ambassadeur, auteur, amateur’, op de website van Athenaeum|Scheltema). Omdat de originele context van de teksten is weggevallen, spreken de teksten – ook in vertaling – niet meer vanzelf. De tragedies waren een wonderlijk geheel van recitatie, vocale en instrumentale muziek, en choreografie, onderdeel van de civil religion van Athene. Ze werden opgevoerd in het Dionysostheater in Athene en bijgewoond en meebeleefd door de hele stad: een ritueel dus. Die setting bestaat niet meer. Het originele auteurschap van de vertaler zit hem hierin, dat hij kiest hoe hij moet bepalen hoe hij de overgeleverde woorden tot spreken wil brengen, nu. Moet het een theatertekst zijn (om te spelen) of een boek (om te lezen)? Lateur kiest voor het laatste. Dat is zichtbaar tot in de lay-out. Hij laat de theatrale structuurindeling (proloog-parodos-episeidon etc.) weg. Idem voor de strofische indeling van de koorliederen. Tekst en handeling moeten doorlopen in een leesboek. Ook regie-aanwijzingen worden enkel opgenomen als ze het lezen bevorderen. De wetenschappelijke nummering uit de brontekst is bovenaan de pagina geplaatst (cf. de literaire uitgave van de Nieuwe Bijbelvertaling in 2004). De toneeltekst is in 6-voetige jamben gevat, terwijl de koren een vrije versvorm krijgen (en cursief worden gedrukt). De kracht van de beelden, de klank van de woorden (inclusief assonanties, alliteraties), de beknoptheid van gedachtegangen, en de dramatische spanning moeten ervoor garant staan, dat de poëtische kracht van het origineel ook in het Nederlands overeind blijft. De jambische zesvoeter klinkt heel naturel in het Nederlands. Lateur vindt dat bij Sofokles past. Het resultaat mag er zijn. Er ligt nu een leesboek voor ons, geschreven door Sofokles. Je slaat het boek op, en Oidipous neemt het woord. Drie klassieke theaterstukken omgevormd tot hoofdstukken van een boek. Brontaalgetrouw en doeltekstgericht vertaald.[1] Mocht u de tekst toch niet meteen kunnen volgen, dan zijn er de nodige aantekeningen achterin (p. 222-245, geordend volgens de klassieke indeling en nummering). Wordt u al lezend nieuwsgierig naar wat u nu eigenlijk aan het lezen bent, dan is er achterin het boek een essay over ‘Sofokles en Thebe’ (p. 246-285) waarin alle nuttige context op overzichtelijke en degelijke wijze wordt aangeboden. Een namenregister (p. 286-294) besluit het boek. Mijn leeservaring is zeer positief. Daar zit ongetwijfeld het scheppend taalvermogen van Lateur ook voor iets tussen. En de vrijmoedigheid om smartelijke uitroepen niet enkel als ach en wee, te vertalen, maar ook gewoon klankrijk als ‘Ai mij’ (bijv. Kreon in het slot van Antigone). De uitgave is – zoals we inmiddels gewend zijn van Damon – een fraaie hardcover met een handig leeslint om te weten waar je bent gebleven. Wie dus anno 2024 de tragedies van Sofokles (496-406 nog eens willezen, heeft nu een kans. De teksten zijn toegankelijk, de inhoud – maar dat weet u al – is het menselijk drama zelf, en dat is van alle tijden, helaas.
Dick Wursten
Sofokles, Oidipous en Antigone. Drie tragedies. Vertaald en toegelicht door Patrick Lateur. Damon 2024. ISBN 9789463403535. 295 p.
[1] Variatie op de terminologie rond de Nieuwe Bijbelvertaling van 2004/2021. Die had als vertaalprincipe: brontekstgetrouw en doeltaalgericht, d.w.z. een andere vertaalfilosofie dan Lateur. Zou men volgens deze filosofie Sofokles hebben vertaald dan zou het genre (kenmerk van de brontekst) behouden zijn gebleven (theatertekst), maar zou in tegenstelling tot Lateur het gebruikte idioom (kenmerk van de doeltaal) zijn gemoderniseerd. Dat doet Lateur niet. Het komt de poëtische zeggingskracht ten goede.