Vuyk (Simon), De Arminiaanse vredeskerk. Redevoeringen van Arminius en Episcopius

Dr. Simon Vuyk, kenner van geschiedenis en gedachtengoed van de Remonstranten, vindt de visie van de Remonstranten op hoe een kerkelijke synode een ‘Herrschaftsfreie Dialog’ zou moeten zijn (het anachronisme is voor mijn rekening) belangrijker dan het conflict over de predestinatie waarmee deze ‘broederschap’ wordt geassocieerd. Omdat hij vermoedt dat de herdenking van de Synode van Dordrecht in 2019 waarschijnlijk toch meer zal focussen op die discussie, heeft hij besloten om al vast van te voren twee teksten uit Remonstrantse hoek onder de aandacht te brengen. Beide handelen over hoe een kerk ‘vrede kan bevorderen’, intern en extern.

Het betreft de de diësrede van prof. Jacobus Arminius, gehouden te Leiden op 8 februari in 1606: Over het verzoenen van godsdienstige conflicten tussen christenen en de Apologie van Simon Episcopius die deze – ongevraagd – uitsprak als woordvoerder van de  gedagvaarde predikanten op de Synode van Dordrecht op 7 december 1618.

Na een algemene inleiding waarin ‘de wereld van Jacobus Arminius en Simon Episcopius’ wordt geschetst, volgen de redevoeringen in een Nederlandse vertaling, spaarzaam voorzien van voetnoten. De redevoeringen worden voorafgegaan door een inleiding, waarin de setting en de hoofdgedachten worden geschetst. Dit zijn uitnemende introducties, zowel historisch als theologisch. De redevoeringen zelf zijn zeker de moeite van het lezen waard.
Opvallend bij Arminius – maar het is ook nog maar 1606 – is de onthechtheid waarmee hij de religieuze ‘tweedracht’ analyseert. Hij blijkt een goed psycholoog (avant la lettre). Hij wijst op het verband tussen een ‘onbuigzame God’ en het feit dat men in religieuze zaken geen concessies kan doen (‘Er is geen Lesbische meetlat in de theologie’ zegt Armimius. Geïnteresseerden in wat dat dan wel voor maatstok moge wezen, verwijs ik naar Aristoteles’ Ethica Nicomacheia V, 1137, b 29-31).

De diepste oorzaak van de tweedracht is echter Satan zelf, die de menselijke psyche verziekt (hartocht, trots, hebzucht, haat, vooroordelen, verbetenheid zijn de symptomen). Hierdoor kan de vredeswil van God niet tot z’n recht kan komen en blijft de ultieme waarheid verduisterd. Arminius heeft een remedie voor deze kwaal: gebed, geduld als men het niet eens raakt, en een synode waar men vrij kan spreken, gericht op het samen zoeken van de waarheid, niet vanuit het hebben van de waarheid. Daarbij zij de Bijbel de enige toetssteen. Inlevingsvermogen in de opvatting van de ander is een conditio sine qua non (empathische dialoog dus, om nog maar eens een anachronisme te gebruiken). Dit betekent voor Arminius echter geen relativisme, want het Sola Scriptura-beginsel en de plicht om God op de juiste wijze te eren, blijft voluit staan. Ook Episcopius’ discours – duidelijk geïnspireerd door de Apologie van de ooit even kansloze Socrates – ontwikkelt zich 12 jaar later op de Synode volgens dezelfde lijnen. De synode moet op waarheidsvinding gericht blijven, en er niet naar streven een volkomen overeenstemming op alle punten van de leer vast te leggen. Enkel voor de necessaria is dat nodig. Beide redevoeringen ademen de geest van de later zeer geliefde oude spreuk ‘In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus caritas’. Of anders gezegd: eenheid in liefde gaat boven eenheid in geloof. En anathema’s zijn uit den boze. Anathema non sit.

Vuyk heeft de Latijnse teksten zeer leesbaar vertaald en van tussenkopjes voorzien. Voor Arminius heeft hij gebruik gemaakt van een negentiende eeuwse Engelse vertaling. De huidige lezer hoeft enkel het lef te hebben om een tijdreis te maken naar de vroege zeventiende eeuw om stijl en inhoud van beide redevoeringen te kunnen smaken. De inbedding van beide redevoeringen in de brede klassieke humanistische wetenschap vond ik verfrissend in tijden van theologische bloedarmoede en de boodschap
behartenswaardig.

Dick Wursten

Simon Vuyk (inleiding en vertaling), De Arminiaanse vredeskerk. Redevoeringen van Jacob Arminius (1606) en Simon Episcopius (1618) over de onderlinge verdraagzaamheid van christenen.

Hilversum Verloren 2015. 110 blz. € 15. ISBN: 9789087044657.